Tôn ti trật tự

Tôn: tôn quý, ti: ti tiện. 
Xưa Khổng hình dung xã hội có tôn ti trật tự rõ ràng, trên dưới phân minh. Đại khái hình dung xã hội như kim tự tháp, phần dưới đáy là tiểu nhân (ti tiện), phần trên là quân tử (tôn quí). 
Khổng tử chẳng bắt đầu bằng con số 0 mà ông đã tập hợp luân lý lại để đưa mọi người về hướng văn minh hơn. 
Trước đó tất nhiên mọi người đối xử với nhau bằng luật thiên nhiên khắc nghiệt hơn.
Còn bên Tây có thuyết tiến hóa của Darwin về trật tự của muôn loài.
Giờ hay chê Khổng mà khen Lão vì Lão hướng tới vạn vật bình đẳng giống như tư duy bên Tây phương quan niệm mọi thứ cần có cân bằng. Tức là hướng tới tính động nhiều hơn là mô hình tĩnh xơ cứng tôn ti trật tự của Khổng tử.
Xã hội Trung hoa và các nước chịu ảnh hưởng của nó cứ thế vận hành mãi kiểu tôn ti trật tự mặc dù đôi khi họ cũng nhận ra sự khắc nghiệt của nó như phu xướng phụ tùy vợ về nhà chồng nhất nhất phải theo chồng tam tòng tứ đức...nên ngừa trước bằng cách dặn dò: vợ chồng phải tương kính như tân.
Trong quá khứ vua TQ coi mình đứng đầu trong tôn ti trật tự thiên hạ. Các nước đến thì triều cống, nhận chỉ. Chấp nhận tôn ti ấy thì vua TQ ban thưởng trọng hậu theo kiểu hòn bấc ném đi hòn chì ném lại.
VN thời vua Lê chúa Trịnh cũng nổi tiếng với tôn ti trật tự giữ chùa thì ăn oản.
Còn tại châu Âu do tính động nên dần họ không chịu vế tôn ti nữa và lật nhào nó như Victor Hugo: chẳng còn từ bình dân, chằng còn từ nguyên lão. Đối xử ngang bằng mọi thứ, từ chữ nghĩa trở đi.
Dân Pháp làm cách mạng xong thì tim đập chân run, họ hiểu ra rằng bỏ tôn ti phân biệt quý tiện đi thì hay nhưng xã hội mà mất trật tự thì quá đà, mọi hỗn loạn thì trả giá đắt.
Đó là trật tự xã hội nói chung còn ứng với nguyên tắc thị trường thì thị trường tự do cạnh tranh nhưng phải trong trật tự (orderly market).
Với nguyên tắc ấy thị trường hoạt động ổn hàng trăm năm cho tới khi xuất hiện TQ 4 hiện đại hóa. TQ thi triển mô hình tư bản nhà nước trong kinh tế thị trường, từ đây xuất hiện võ sỹ hạng nặng MMA sẵn sàng phạm luật đấu với dân quyền Anh cổ điển.
Sau khoảng 20 năm thì Mỹ nhận ra và cải biến style từ thị trường tự do (free trade) chung chung sang cấm đánh dưới thắt lưng, cắn, cấu...là thị trường công bằng (fair trade) để chống lại kẻ phá trật tự.
Thế đấy các bạn ạ, họ bỏ tôn ti giữ lại trật tự còn ta thì lại làm ngược lại, giữ tôn ti và để cho trật tự thành tự trật. Trách chi không hỗn loạn thị trường.